Značaj institucija u procesu privatizacije u zemljama u tranziciji

Abstract

Kao jedan od ključnih događaja ekonomske historije izdvaja se proces ekonomske tranzicije koji je uslovljen krahom komunizma početkom 90-tih godina. Nastala ekonomska transformacija će imati ulogu neiscrpnog izvora novih saznanja i spoznaja povezanih sa razumijevanjem temeljnih principa kapitalističkog sistema. Neupitno je da uloga institucija u uspostavljanju sistema slobodno-tržišne ekonomije ima jedan od značajnijih doprinosa ekonomskoj nauci, posmatrano u teorijskom smislu, ali i u smislu razumijevanja kompleksnosti transformiranja institucija kroz empirijska istraživanja. Izazovi povezani sa upostavljanjem institucija u tranziciji, zatim različitim iskustvima i krajnjim rezultatima institucionalnog razvoja, povezani su sa, između ostalog, različitim pristupom tranziciji u zemljama centralne i istočne Evrope, razlikovanjem početnih uslova, te različitim kako ekonomskim, tako i socio-kulturološkim faktorima koji uslovljavaju kvalitet institucionalne transformacije. Shodno tome različiti pristupi tranziciji, kao što su veliki prasak ili gradualizam, podrazumijevali su različito poimanje u pogledu značajnosti institucionalnog okvira i sprovođenja reformi tokom procesa tranzicije. Dok su pristalice šok terapije zagovarali brze promjene političkog i ekonomskog sistema, odbacivanjem bilo kakvih djelomičnih reformi, sa fokusom na liberalizaciji, stabilizaciji i privatizaciji, gradualisti su isticali važnost institucionalnog okvira tokom tranzicijskih reformi te isticali potrebu za postepenim evoluiranjem prema savršenim institucijama i uspostavljanju prihvatljive institucionalne osnove tržišta kako bi se dao podstrek snažnom ulasku, konkurenciji i izlasku poduzetnika. Uporedno sa politkom ekonomske liberalizacije, politike privatizacije su također predstavljale okosnicu procesa tranzicije. Privatno vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju predstavlja jednu od temeljnih postavki tržišne ekonomije, zbog čega je privatizovanje državnih i društvenih preduzeća predstavljalo jedan od najvažnijih procesa koji je zahtijevala tranzicija. Privatizacija je u tržišnim ekonomijama prošla bez značajnih poteškoća, budući da je bila uvjetovana formiranim tržištem kapitala i rada, praćena efikasnom institucionalnom infrastrukturom, što nije bio slučaj sa nekadašnjim socijalističkim ekonomijama u kojima tržište i institucionalno okruženje nisu postojali. U takvim ekonomijama se proces privatizacije pokazao kao kompleksan i problematičan, ispunjen mnogim izazovima sa kojima se bilo potrebno suočiti. Fokus promjena u tranzicijskim ekonomijama nije bio koncentrisan samo na izmjenu vlasničkih pitanja (kao u razvijenim ekonomijama) već i na potpuno novi pravni i regulatorni sistem, budući da koncentrisano vlasništvo predstavlja neophodan uslov za transformiranje preduzeća, ali ne i dovoljan. Shodno teorijskim postavkama koje se odnose na ulogu institucija u tranzicijskom procesu, fokus ovoga rada, utemeljen na kritičkoj evaluaciji empirijske literature usmjeren je na predstavljanje značaja institucija sa aspekta razumijevanja teorijskih premisa, kao i izazova i obuhvata institucionalne transformacije u tranziciji, specifičnosti mjerenja institucija u tranziciji, s ciljem sistematiziranja nalaza o ulozi institucija u procesu privatizacije, njihovih efekata i značaja. Kroz sistematičan pregled literature značaj institucija je predstavljen kroz četiri kategorije, odnosno institucionalne dimenzije: i) institucije posmatrane kroz prizmu razvoja finansijskih institucija i finansijskog tržišta, ii) institucije u smislu pravne regulative, iii) institucije u smislu institucionalnog odnosno i socio-kulturološkog fenomena koji se vezuje za korupciju i iv) analizu institucija odnosno – aspekt institucija koje se vezuju za fenemen dobrog upravljanja. Sintetiziranjem postojeće literature koja se vezuje za teorijske premise i poimanje institucija u tranziciji, te sažimanjem empirijskih nalaza, koji se specifično odnose na uticaj institucija u procesu privatizacije došlo se do zaključka da navedeni pregled literature ukazuje na neupitnu ulogu i značaj institucija u procesu privatizacije kroz različita poimanja institucija u literaturi. Iskustva su pokazala da bi izostajanje finansijskih tržišta uzrokovalo slabljenje vlasničkih prava kao i nemogućnost adekvatne raspodjele tokom posredovanja. Posmatranjem institucija kroz pravni okvir, došlo se do saznanja da su pozitivni rezultati procesa privatizacije uslovljeni implementiranjem adekvatnog pravnog okvira te da je takva praksa neizostavna, budući da je unapređenje performansi novih privatizovanih preduzeća određeno postojanjem takvog pravnog okvira koji štiti prava investitora. Zatim, izostajanje vladinih regulatornih sistema daje osnov za korupciju u procesu privatizacije. Dakle, kroz politike privatizacije i korporativnog upravljanja, sprovedene strukturne reforme su bile od ključnog značaja za razumijevanje ishoda tranzicije, kao i ostvarivanje ciljeva tranzicije kao što su efikasno industrijsko restruktuiranje i ekonomska modernizacija. S druge strane, pak nivo institucionalnog razvoja kao što je uređenost pravnog okvira za potrebe razvoja tržišne ekonomije, pravna sigurnost i efikasnost, razvijenost finansijskog tržišta, dobro upravljanje, te nivo korupcije, u značajnoj mjeri su uslovili ishode privatizacijskog procesa shodno tranzicijskoj literaturi